Anton Heyboer

Wie was Anton Heyboer?

Als je aan een zenmonnik vraagt: ‘Heeft een hond een ziel?’ dan geeft hij geen antwoord. En als je vraagt: ‘Heeft hij geen ziel?’ dan geeft hij geen antwoord, en dan blijf je hem maar aankijken en dan, op een gegeven moment, zegt hij: ‘Mu’. Dat is dus de essentie. Een Mu is (…) eigenlijk de redding uit alle psychosen. Want als er een spanning is, dan is dat meestal tussen twee meningen. Je vindt dat iemand iets niet goed doet en dan groeit dat in jezelf uit, totdat je het heel vervelend gaat vinden wat die ander doet. En dan, op een gegeven ogenblik, steek ik de hand in eigen boezem (…) en dan kom ik altijd tot de ontdekking dat ik zelf de schuld ben. Ik ben overal zelf de schuld van en zo gauw als dat ingetreden is, dan treedt ook het Mu weer in.

Anton Heyboer (1924-2005) werd geboren te Sabang, op het Indonesische eiland Pulau Weh ten noorden van Sumatra, als zoon van een werktuigbouwkundig ingenieur en een onderwijzeres. Vijf maanden later verhuisde het gezin naar Nederland, waar het zich na enkele omzwervingen nog voor de Tweede Wereldoorlog in Haarlem vestigde. Anton werd net als zijn vader opgeleid tot werktuigbouwkundige.

In 1943 werd hij door de Duitsers opgepakt in het kader van de Arbeitseinsatz, maar zeven maanden later keerde hij weer doodziek terug naar Haarlem. Na de oorlog trouwde hij met Elsa Wijnands. Ze kregen een zoon, maar na drie jaar ging het paar alweer uit elkaar.

Na een verblijf in het psychiatrisch ziekenhuis Santpoort te Bloemendaal, vestigde Heyboer zich in 1961 in een boerderij in Den Ilp. Hij leefde daar aanvankelijk samen met drie en later met vijf vrouwen. Heyboer tekende, schilderde en etste. Geleefd materiaal, de wetten en wrede schoonheid van de natuur, de onschuld van het kind of het dier werden het materiaal voor zijn kunst. Hij gebruikte metaal omdat het weerbarstig was en hij werkte met grof gereedschap uit harde beroepen. Alles wat tussen hemzelf en het werk zou kunnen staan, bande hij uit zijn leven, hij kon niet anders. Zijn vrouwen verzorgden de verkoop van zijn werk.

Anton schiep er altijd een groot genoegen in, om de gevestigde orde op zijn kop te zetten. Net zoals een ding, een kunstwerk, of een mens in zijn ogen pas leeft als het/hij veel heeft meegemaakt en daar de sporen van draagt, zo leefde voor hem ook de maatschappij alleen als ook het ongewone, gekke of rauwe er een plaats had. Hij deed niets zoals het hoorde. Daar beschadigde hij zichzelf ook vaak mee, maar dat kon hem niet schelen. Liever absurd leven met alle risico’s van dien, dan netjes binnen de perken blijven, daar heerste voor hem de dood.

In de jaren zestig kreeg Heyboers werk internationale aandacht. Zijn werk hing regelmatig bij Galerie Espace in Haarlem en daarnaast op de afdeling grafische kunst van de tentoonstellingen documenta 2, documenta 3 en documenta 4 in het Duitse Kassel. In 1962 ontving hij de Japanse Ohara-museumprijs en in 1964 benoemde de Accademia Fiorentina delle arti del disegno in Florence hem tot ‘Academico Onorario classe incisione’.

In 1984 verbrak Heyboer de banden met Espace. Hij ging doelbewust in tegen de kunsthandel en tegen musea. Hij probeerde ze wakker te schudden omdat hij vond dat kunst deel van het leven moest zijn, en niet iets om tegen op te kijken. In zijn huis in Den Ilp werkte hij afgezonderd en onafgebroken verder aan zijn kunst.

Hij leefde zo hevig, dat hij zichzelf uitputte. Hij werkte hard en lang. Als hij niet kon creëren had het leven voor hem geen zin. Op 10 april 2002 werd Heyboer Ridder in de Orde van Oranje-Nassau. Hij overleed in zijn slaap op 81-jarige leeftijd in zijn boerderij in Den Ilp en werd enkele dagen later begraven in het nabijgelegen Purmerland.